فلج حاد در اصطلاح لاتین و در زبان پزشکی امروز Palsy  و  Paralysis اطلاق می شود و در اصطلاح شناسی طب سنتی به آن ءاسترخاء و فالج می گویند، از دیدگاه پزشکی کلاسیک سر دسته فلج ها به دنبال عفونت ویروسی، بیماری گلین باره"Guillian Barre" است که عبارت است از اختلال ناگهانی و ضعف شدید در اعصاب حرکتی (معمولاً) که گاهی نیز با اختلال حسی همراه است. طبق نظریه طب آلوپا تیک علت فلج، واکنش سیستم ایمنی بدن به ویروس وارد شده به بدن بیمار می باشد.

جریان فلج سریع و بالا رونده است از اندام تحتانی شروع و در عرض چند ساعت تا چند روز به طرف بالا انتشار می یابد و پاها بسیار بیشتر از دست ها گرفتار می شوند، یکی از مهم ترین زیرگروه های این عارضه (AIDP)  می باشد که مخفف  Acute Inflammatory Demyelinatihy Polyneuropathy می باشد که مفهوم اختلال عصبی حاد التهابی همراه با آسیب میلین یا پوشش اعصاب می باشد و چون بیشتر شاخ قدامی نخاع را درگیر می کند در اغلب اوقات حرکت فرد زایل می شود.(1)

از دیدگاه طب سنتی این عارضه، ءاسترخاء و فالج نامگذاری شده است.
ءاسترخاء به معنی سستی عضلات و تاندون یا اوتار آنهاست که موجب بی حرکتی عضلات می باشد و امکان دارد با یا بدون اختلال حسی باشد، اگر سستی و بی حرکتی در نیمه بدن اتفاق بیافتد آنرا فالج می گویند. فالج لغت عربی است و وقتی می گوئی "فلَجتُ الشیء" آن چیز را فلج کردم یعنی به دو قسمت تقسیم نمودم.(2) معمولاً در این نوع فلج، سر سالم است. در ذخیره خوارزمشاهی نیز آمده است که فالج یعنی بی حرکت شدن نصف بدن به شرط سالم بودن سر.(3)
گاهی با وجود سلامت سر و صورت امکان دارد بی حسی در پوست صورت در یک طرف روی دهد.
نکته: اگر استرخاء عام باشد یعنی تمام بدن را فراگیرد آن را سکته خواهیم گفت.
به هر صورت ءاسترخاء و فالج به یک معنی بکار می روند و شیخ الرئیس در قانون می گوید که گاهی فلج نیمه صورت و نیمه بدن را فرا می گیرد و در لغت عرب به فلج این نیمه کلی از سر تا قدم، فالج می گویند.(4)

علت فلج:
بنا به رای اکثریت صاحب نظران از جمله ابن سینا قوای عصبی حسی و حرکتی در عصب یا عضله به گیر می افتد یا اصطلاحاً محبوس می شود و توان عبور پیدا نمی کند یا نفوذ پیدا می کند اما عضو به علت فساد یا اختلال مزاج قادر به واکنش نیست.(5)
اگر قوت حساسه یا متحرکه عصبی در طول عصب گیر کند می گویند انسداد یا سُدَه اتفاق افتاده است.
علل ایجاد سده به شرح ذیل است:
1-    عضو را ببندند و مستقیم بر عصب فشار بیاید.
2-    رطوبت لزج و غلیظ در طول عصب جمع شود و موجب انسداد گردد. در مفتاح الشفاء آمده است که انصاب یا ریزش اخلاط لزج از بطون مغز به مبادی اعصاب موجب سده می شود.(6)
اگر غلظت این رطوبت لزج افزایش یابد منجر به تشنج می شود.(7)
3-    ورم یا آماس حار یا بارد (گرم یا سرد) در طول عصب به وجود آید که به علت فشار مسیر عصب را می بندد.
4-    ضربه یا سقطه اتفاق بیافتد و بر عصب آسیب وارد شود (به علت فشردگی ناشی از ضربه).
5-    لغزش مهره ها و فشار بر اعصاب مجاور یا در رفتگی یا بزرگی غیر طبیعی مفاصل مجاور عصب.
6-    به علت سردی ها که موجب تکاثف بافت عصب است یا گاهی به علت افزایش غلظت جوهر عصب ها مجاری مسدود می شود، اصطلاحاً می گویند عصب منقبض شده است.(8)
گاهی فلج به علت فساد طبیعت یا مزاج عضله است.
اگر خشکی یا تری و سردی و یا گرمی شدید بر عضله عارض شود، کارکرد آن و جوابگویی به تحریک عصبی مختل می شود.
البته خشکی یا سوء مزاج گرم به ندرت ایجاد فلج می کند، زیرا در افرادی با تب شدید هم می بینید که کارکرد عضلانی هم هنوز باقی است.
اما در سردی و رطوبت شدید احتمال فلج بیشتر است، زیرا سردی ضد مزاج روح است و گوهر روح را زود کثیف می کند.
فلج ناشی از سردی عضو، معمولاً سراسری نیست، بلکه موضعی و مربوط به یک عضو است.

علائم فلج(9):
1-    اگر فلج پس از ضربه یا سقوط یجاد شود و به یکباره عضو فلج شود، نشانه قطع یا فسخ عصب است و علامت دیگر بریدگی عصب آن است که به هیچ روش درمانی پاسخ نمی دهد، ابن سینا می گوید اگر قطع در طول باشد یعنی بریدگی طولی اتفاق بیافتد فلج روی نمی دهد. اما قطع در عرض که موجب دوتکه شدن عصب است، با فلج کامل همراه خواهد بود.(10)
2-    اگر مدتی پس از ضربه یا سقوط فلج حادث شود، نشانه تورم عصب است.
3-    در فلج ورمی که ناشی از تورم در مسیر عصب یا مجاور آن است درد و تب علائم مهم هستند، گاهی ورم گرم است که درد بیشتر و اگر ورم سرد باشد درد کمتر است.
4-    اگر در حالت عادی یا پس از ضربه در ناحیه پشت یا فقرات یا در کنار مفاصل بیرون زدگی و در رفتگی استخوان احساس شود، به علت زوال فقرات و در رفتگی مفصل است.
5-    اگر سستی عضله با دشواری حرکات و حس همراه شود، یعنی فلج نسبی باشد اغلب غلبه غلظت یا خشکی بر عصب است.
6-    در فلج پس از سردی به علت کثافت عصب، عامل سردی قبل از فلج مهم ترین علامت است.
7-    اگر فلج پس از تماس با سردی یا گرمی شدید خارجی باشد، علامت سوء مزاج ساده است، در این موارد حس معمولاً سالم است، فلج به تدریج و در تماس با عامل خارجی ایجاد می شود، مثلاً نوشیدن آب شدیداً سرد یا دست در مدت طولانی در برف یا جای سرد باشد و ایستادن طولانی در آب، این فلج ها علامت مهمشان آن است که سریعاً با دادن گرما و تجویز دارو خوب می شوند.
8-    اما مهمترین نوع فلج یا بیشترین نوع آن فالج رطوبتی است که سببش بلغم است یا سده های بلغمی در طول عصب است، این نوع فلج بیشتر به صورت حاد واقع می شود و معمولاً حس و حرکت هر دو زائل می شوند، بدون سابقه ای از ضربه یا عوامل فشاری خارجی. قاروه بیمار، سپید مایل به کدر است و غلیظ القوام است.
فلج های رطوبتی بیشتر از سایر موارد موجب فلج یک طرفه می شوند.
9-    ءاسترخاء یا فلج بحرانی نوعی از استرخاء است که پس از تعدادی از بیماریها مانند قولنج، صرع، سکته و اختناق رحم روی می دهد. در قولنج های شدید و در رفتگی های ناحیه لگن و شانه ها به علت فشار بر عصب، فلج اتفاق می افتد.
10-    اگر فرد مفلوج دچار قرمزی سر و صورت، رگه برجسته، نبض پر و قوی باشد به علت ابتلاء دم خواهد بود.

انواع ویژه فلج:
1-    عدم توان در نگهداری مدفوع و ادرار نشانه فلج مثانه و امعاء است.
2-    عدم تکلم و عدم توان در بلع و عدم کنترل ادرار هر یک نشانگر فلج اختصاصی عضو مربوطه است.
نکته مهم:
به گفته رازی اگر عضو فلج شده بسیار کوچک شودو تغییر رنگ دهد، امیدی به بهبود نیست، اما اگر به رنگ طبیعی و اندازه نسبتاً مناسب باشد، امید می رود، پس او را معالجه نمایند.(11)

***************************************************************
منابع:

1-    BRAUNWALD Harrison’s Principles of Internal medicine. 17 eth. P 2058
2-    ارزانی حکیم محمد اکبر -  طب اکبری جلد اول – نشر موسسه احیاء طب سنتی ص 11
3-    جرجانی سید اسماعیل – ذخیره خوارزمشاهی به نقل از طب اکبری مذکور در شماره 2
4-    ابن سینا، حسین ابن علی – القانون فی الطب الجلد الثانی ص 327
5-    عبارت قانون این است : ءان بطلان الحس و الحرکة یکون و لان الروح الحساس أوالمتحرک داما محتبس عن النفوذ الی الاعضاء و ءاما نافذ لکن الاعضاء لاتتأثر منه لفساد مزاج.
از بین رفتن حس و حرکت به علت آن است که روح حساس یا متحرک (مقصود روح بخاری لطیف عامل انتقال نیروی عصبی) یا گیر می کند و نمی تواند به عضله وارد شود یا به عضله وارد می شود اما عضله به علت آنکه اختلال مزاجی پیدا کرده جواب به تحریک نمی دهد – صفحه 328 همان منبع
6-    خوانساری مهدی طه – مفتاح الشفاء ص 76
7-    ارزانی علی اکبر – طب اکبری جلد اول ص 112
8-    همان منبع
9-    ارزانی علی اکبر – طب اکبری جلد اول ص 114
10-    ابن سینا حسین ابن علی – القانون فی الطب المجلد امنان ص 328
11-    جرجانی سید اسماعیل – ذخیره خوارزمشاهی به نقل طب اکبری علی اکبر ارزانی ص 119