زکام و نزله در فصول سرد
NasalCatarrh , Coryza , PND

هر فصل از سال دارای ویژگی‌هایی است که با آگاهی از این خصوصیات می‌توان تدابیر مناسب حفظ سلامت را بکار گرفت و از بیماری‌های شایع در هر فصل ایمن بود.

در فصول پائیز و زمستان روزها کوتاه تر شده و مدت زمان تابش خورشید کمتر از دیگر فصول است. زکام و ترشحات پشت حلق در فصل پائیز رو به افزایش می گذارد. زکام و نزله از جمله بیماریهای بسیار شایع وبسیار مورد سوال هستند , تعاریف و منشاء زکام و نزله در طب الوپاتیک و طب سنتی تفاوتهای قابل توجهی دارند اما در شمول و اهمیت آن هر دو سیستم پزشکی سخن رانده اند . قبل از آنکه به تشریح موضوع از دیدگاه طب آلوپاتیک بپردازیم لازم است که تفاوت و تمایز این دو را از دید طب سنتی توضیح دهیم.
زکام به ترشحات بینی اطلاق می شود تقریباً واژه معادل آن در لاتین coryza و یا Nasal catarrh  می باشد، اما نزله از دیدگاه طب سنتی ترشحاتی است که به پشت حلق می ریزد که معادل لاتین آن PND یا Posterior nasal discharge می باشد. اما شیخ الرئیس ابن سینا می گوید: عده ایی هر دو را نزله می خوانند در حالتی که مایع خروجی از بینی بسیار رقیق باشد و پیاپی بریزد و مانع از بویایی شود و بر چشم و صورت تاثیر واضح به جای بگذارد , زکام می خوانند در اینجا به نظر ایشان اصطلاح زکام کاربردی به مراتب محدود تر از تعاریف قبلی دارد . ترشحات بینی و پشت حلق نیز در طب الوپاتیک تعاریف و علل ویژه خود را دارند . در طب جدید تحریک سیستم ایمنی در یک دید کلی می تواند موجب ایجاد ترشحات باشد. تحریکات ناشی از بیماریهای ویروسی که به شکل   Common Cold  یا تحریک ناشی از عامل آلرژن است می تواند موجب آبریزش از بینی شوند در هر دو گروه از بیماریها مکانیسم واسطه، بوسیله مدیاتورهای التهابی در ناحیه مجاری فوقانی تنفس ایجاد می گردد. در نتیجه این مباحث در طب الوپاتیک جایگاه مختلفی پیدا می کنند. لذا در کتاب مرجع طب داخلی هاریسون موضوع در فصل بیماریهای التهابی و عفونی دستگاه فوقانی تنفس، در بخش عفونت های سیستم تنفس دیده می شود.
در صورت تمایل به دیدگاه الوپاتیک می توانید به آدرس های پاورقی مراجعه نمائید. به هر صورت از دید طب سنتی ترشحات بینی و حلق مانند نوعی ذرب یا اسهال شمرده می شوند. اما با منشاء مغزی نه معدی، طبیب بزرگ ایرانی حکیم ارزانی می گوید: همانطوری که گاهی  معده نمی تواند غذا را خوب گوارش کند و به این سبب رطوبت ها در معده جمع می شوند و معده با قوت دافعه خود آنها را بیرون می ریزد . هرگاه رطوبات زیاد به سوی دماغ برآید و دماغ نتواند آنها را  بگوارد با قوت دافعه خود آنها را گواریده دفع می کند . پزشک بزرگ ایران "عقیلی خراسانی" در خلاصه الحکمه می گوید: زکام و نزله هر دو عبارتند از فرود آمدن فضول رطبه دماغیه (مواد زائد دفعی) زکام از راه بینی و نزله از راه حلق و ریختن آن فضول به اعضاء مجاور دماغ مانند چشم و گوش و دندان یا ریختن آن به اعضاء و مجاری تنفس مانند صدر و ریه یا معده یا سایر اعضاء موجب انواع بیماریهاست هرکدام که ضعیف باشد آن را قبول می کند.

علت های زکام و نزله:

الف ) رسیدن حرارت زیاد به مغز
1- توقف در گرمای شدید، آفتاب یا نزدیک بودن به منبع حرارتی بالا که رطوبات را می گدازد و به بینی و حلق سرازیر می کند.
2- گرم کننده ها از غذا و دارو مانند مشک و زعفران یا بوئیدن، مالیدن یا ماده خوراکی که رطوبات را بجنباند و تحلیل نماید مستفرغ شود که به علت تخلیه و استفراغ حالت خلاء ایجاد شده مانند فتیله ای که روغن را به بالا می کشد رطوبت ها به طرف سر جذب می شوند . حکیم عقیلی می گوید علائم نزله ای گرم مانند صداع گرم است , صورت فرد بر افروخته می شود و چشم ها قرمز می گردد آبریزش از بینی داریم که آب بینی به حدی سوزاننده است که گاهی زخم ایجاد می کند و سوزش و خارش نیز احساس می شود . در طب اکبری آمده است که هر زکامی که از گرمی باشد چون تب ایجاد شود افزون تر می گردد.

ب ) گرم شدن دماغ بدون عامل خارجی
گاهی حرارت مغز بدون آنکه عامل خارجی بر آن اثر بگذارد موجب نزله و زکام می شود، علت آن است که گرم شدن مغز موجب جذب رطوبت می شود بیشتر از آنکه آن را بگوارد. دلیل دیگر آن است که گرمی همراه مزاج در مغز موجب ناتوانی آن در گواریدن رطوبات می شود. علائم این قسم نیز مانند نوع اول است البته در نظر داشته باشیم که افزایش تعداد نبض و زردی قاروده (ادرار) دیده خواهد شد.

ج ) نزله و زکام به علت عوامل سرد خارجی
اگر زمانی طولانی فرد با سر برهنه در معرض سرما باشد یا پس از ورزش و استحمام در معرض هوا قرار گیرد، منافذ پوستی که در گرما باز شده بودند به یک باره  بسته شده و رطوبات فزونی یافته، در سر تجمع حاصل می کند.
علایم نزله بارد به گفته حکما شبیه صداع (سردرد) بارد (سرد) است، مواردی که به بینی ریزش می کند حالت سوزش ندارد و قوام آن بیشتر از نزله گرم است و به قول معروف سطبر و سپید یا کبود خواهد بود، احساس سنگینی در سر در نزله بارد وضوح بیشتری دارد.

د ) زکام و نزله با سردی دماغ بدون عامل خارجی
در این مورد عامل برودت بدون علت خارجی است و علامت آن اختلال حسی و کارکرد دقیق مغز با احساس ثقل در سر و کسالت در بدن است و با هر عامل گرمی تاثیر مثبت می گیرد.

ه ) زکام و نزله به علت امتلاء خلطی
مشخص است که امتلاء اخلاط چهارگانه هر کدام می تواند موجب بروز زکام و نزله شود در امتلاء صفراوی سر درد و سوزش سر و چشم، آبریزش از بینی و چشم، تلخی دهان و خشکی آن و احساس تشنگی بروز می کند به علت گرما آبریزش بینی زرد و رقیق و سوزان است به قول معروف گویا آتش در سوراخ بینی جریان دارد.  نوع دوم از امتلاء خلطی به امتلاء دم ربط پیدا می کند و ثقل سر و کدورت حواس و اختلال خواب، خارش، مزه شیرین دهان و رنگ تمایل به سرخ در ترشحات بینی است. اما امتلاء بلغمی که بسیار ملایم تر و کم آزارتر است که فرد طعم در دهان خود احساس نمی کند به گفته ارزانی در هنگام غذا خوردن زبان خود بگزد، تکلم تغییر محسوس پیدا می کند و آب دهان جاری است. غلبه سودا و ایجاد نزله کم تر اتفاق می افتد اما اگر اتفاق بیافتد از سایر انواع بدتر خواهد بود. سر درد ثقل در سر خشکی چشم ها، احساس مزه سوخته در دهان و احساس بوی دود یا تعفن در اشیاء  است.

پیشگیری و درمان زکام و نزله:

قبل از آنکه به مبحث درمان نزله و زکام از دیدگاه طب سنتی ایران بپردازیم نکات بسیار مهمی از شیوه زندگی و تغذیه در فصل پائیز بیان می گردد که به عنوان مقدمه بحث اصلی ضروری می نماید. با توجه به آنکه فصل پائیز از لحاظ طبیعت سرد و خشک است (و همچنین است خلط سودا) لذا در فصل پائیز سودای بدن بالا می رود. افزایش خلط سودا در بدن همراه با خشکی و  تیرگی پوست، احساس سردی انتهای بدن، احساس غم و اندوه و بسیاری حالات عصبی دیگر همراه می‌باشد.
از دیدگاه طب سنتی ایران با توجه به سردی و خشکی این فصل و غلبه سودا و گاهی نیز افزایش صفرا تولید خون کمتر خواهد بود، لذا کسانی که در معرض کم خونی هستند باید در این فصل مراقب باشند. نوع هوای پائیزی نیز از نظر شیوع بیماریها و تامین سلامتی حائز اهمیت است. اگر در فصل پائیز باران ببارد، شرایط جوی و تاثیر آن بر مزاج آدمیان مناسب تر است. اگر پائیز بدون بارش و خشک باشد بدترین تاثیرات مزاجی را بر جای خواهد گذاشت. تدابیری کلی که باید مراعات شود از موضوعات اساسی است که لازم است به آن توجه گردد. لازم است که از مواد غذایی یا شرایط محیطی که مجفف یا خشک کننده باشد، پرهیز نمود. ارتباط جنسی در این فصل باید محدود تر شود و بجز پرهیز از خشکی پرهیز از سرما نیز ضرورت دارد، لذا آشامیدن آب سرد و خوابیدن در مکانهای سرد یا برهنه نمودن سر بخصوص در هوای سرد می تواند بسیار مضر باشد. مروری بر تدابیر حفظ سلامت در این فصل می‌تواند برای همه افراد خصوصاً کودکان و سالمندان مفید باشد. در فصل پائیز از غذاهای با طبیعت گرم و تر (بهاری) مثل گوشت گوسفندی، گوشت بره، میگو، انجیر، انگور، خرما، کشمش، بادام، کنجد و ارده بیشتر استفاده کنید. با طلوع خورشید از خواب بیدار شوید تا از انرژی و حرارت کافی از نور و گرمای خورشید در روزهای کوتاه پائیزی بیشترین استفاده را بکنید.
از غذاهای با طبیعت سرد و خشک (مانند ترشیجات، انواع میوه های ترش، قهوه، گشنیز، ذرت، عدس، ماش و باقلا) پرهیز کنید. همچنین لازم است که از میوه های سرد و مرطوب خودداری گردد. زیرا قوت هضم ضعیف می باشد و تناول این نوع از میوه ها موجب فساد هاضمه است. با توجه به طبیعت ویژه پائیز استحمام یک روز در میان در تعدادی از منابع توصیه شده است. مشخص است که آب مورد استفاده ضرورتاً باید نیم گرم باشد و قصد از استحمام افزایش رطوبت بدن ( ترطیب ) می باشد و به جهت تقویت روح و مغز استفاده از بوهای خوش اما ملایم نیز مفید فایده است. بعد از استحمام پوستتان را با روغن بادام شیرین یا روغن حیوانی و محلی روغن مالی کنید، خصوصاً اگر دارای پوست خشک هستید. هر روز یا یک روز در میان 20 دقیقه ورزش سبک انجام دهید (حتی در آپارتمانتان). لباس مناسب فصل پائیز که بدنتان را از بادهای پائیزی بپوشاند به تن کنید. همان طور که باد خزان برای درختان و طبیعت میراننده است و موجب برگ ریزان و به خواب رفتن درختان می‌شود و برای انسان که جزئی از نظام طبیعت است اثرات منفی دارد.

سرما خوردگی بیماری شایع فصول سرد سال است همچنانکه در مقدمه این نوشتار گفته شد، در طب ایرانی ترشحاتی که از بینی خارج می‌شود زکام و ترشحات پشت حلق را نزله می‌نامند. این ترشحات موادی بیماری زایی است که از مغز و سر باید پاک شود و به هیچ وجه قبل از پاکسازی مواد بیماری زا از سر نباید مانع خروج این ترشحات شد. مصرف قرصهای ضد حساسیت مثل آنتی هیستامین و قرص سرما خوردگی و هر دارویی که مانع آبریزش بینی در سرما خوردگی شود مضر است و باعث احتباس مواد زائد در بدن و غلیظ شدن آنها و تبدیل آن به نزله می‌شود که نزله خود می‌تواند عامل بیماری‌های گوناگون بشود همچنانکه در ابتدای این مقاله ذکر گردید. در منابع مکتوب طب ایرانی زکام و نزله دارای تقسیم بندی مفصلی است اما به طور کلی و برای راحتی این تقسیم بندی می‌توان آن را به دو دسته گرم و سرد تقسیم کرد. اگر ترشحات حرارت دارد و باعث سوزش اطراف بینی و یا خارش و سوزش در حلق می‌شود و رقیق است و یا سرخی چشم وجود دارد نشانه گرمی زکام است. اما اگر ترشحات غلیظ است یا در صورت وجود رقت حرارت و سوزش و خارش در پی ندارد نشانه سردی آن است. در هر دو نوع باید سر را از باد سرد و سرما حفظ کرد و از خوردن ترشی و لبنیات و گوشت پرهیز کرد. در زمان خواب، به پشت (طاقباز) نخوابید و زیر سرتان را با دو بالش بلند نگه دارید تا از ریختن این ترشحات به ریه جلوگیری شود. در زکام سرد (سرما خوردگی شایع در فصول سرد) جوشانده‌ای با گیاه‌های زوفا، شیرین‌بیان و انجیر (به اندازه مساوی) تهیه کنید و آن را صاف کرده با مقدار کمی ترنجبین شیرین کرده روزی 2 لیوان بنوشید و به عنوان غذا، حریره‌ای با سبوس گندم، مغز بادام و عسل درست کرده، میل کنید. بجای آب از شربت گرم عسل به همراه گلاب استفاده کنید. نمک را در داخل یک قابلمه مسی ریخته و روی شعله بگذارید تا نمک داغ شود. حین داغ شدن نمک را هم بزنید. نمک داغ شده را در داخل کیسه پارچه ای ریخته و آن را به صورت متناوب روی سر و پیشانیتان قرار دهید. همچنین می توانید دانه عود لادن یا قسط را در سرکه تر کنید و بر آتش بسوزانید که استشمام دود آن تأثیر فراوان دارد و یا شوید، بابونه، بومادران، آویشن و ناخنک را بجوشانید و با آن بخور دهید. همچنین مقداری سیاهدانه را در سرکه خیسانده سپس آن را مثل اسفند دود کنید و دود آن را به بینی برسانید. در نوع زکام گرم، آش جو با عناب و سپستان و بنفشه و تخم خشخاش پخته و میل شود. آشی که با ماش پوست کنده و اسفناج درست شود و حریره‌ای که با نشاسته و کتیرا و روغن بادام شیرین درست شود بسیار کمک کننده است. در روزهای اول زکام، حمام رفتن و تعریق در حمام مضر است و در روزهای آخر بهبودی زکام، مفید است. اما نباید با شکم خالی حمام کرد و پس از استحمام باید سر را بپوشانید.
در نزله های همراه غلبه سودا که کم تر اتفاق می افتد، دم کرده بنفشه و خطمی و برگ کاهو و کدو ضرورت دارد حکیم اکبری اظهار می کند که حتی ریختن دم کرده این موارد بر قسمت قدامی سر  بسیار موثر است و از جمله اقدامات درمانی است و از نظر غذایی ترکیب حریره نشاسته و شکر  و روغن بادام مفید می باشد.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

منابع
1- ابن سینا حسین ابن علی القانون فی الطب المجلد الثانی  
2- قاسمی برومند محمد طب سنتی و عصر اسلامی ص 221
3- ارزانی محمد اکبر طب اکبری جلد دوم ص 153 و 154
4- عقیلی خراسانی محمد حسین خلاصه الحکمه جلد دوم ص 1316
5- میر محمد تقی فرهنگ و مصطلحات طب سنتی ایران ج 6 - 1
6- احمدیه عبدالله راز درمان رساله ای در طب سنتی و گیاه درمانی ج 2 – 1
7- هاریسون
8- - Braunwald.Harrisons Principles of internal medicine p1/64/199/763/853

دکتر حسین روازاده                                  
مدیر عامل موسسه پژوهشی درمانی احیای طب جامع ایرانیان