یکی از بزرگترین مزایای پزشکی قدیم ایران، که بر اکثر پزشکان کنونی پنهان مانده است، توجه به تقویت روانی بیماران، ضمن درمان بیماری های حاد عفونی و میکروبی می باشد.
این نقش مهم پزشک، در اروپا متروک شد ولی چند سالی است که مجدداً، استادان پزشکی جهان متمدن غرب به اهمیت آن پی برده و حتی تدریس روان شناسی را در دانشکده های پزشکی، برای توجه دادن دانشجویان به وضعیت روانی بیماران ضمن درمان آن ها معلوم کرده اند؛ از جمله در سال اول دانشکده علوم پایه پزشکی دانشگاه تهران هم، درس روان پزشکی تدریس می شود.

1-    روان درمانی از نظر سید اسماعیل جرجانی
ما در اینجا، برای اثبات شخصیت عظیم علمی پزشکان قدیم که تا چه اندازه به ریزه کاری های درمان تسلط داشته اند، به نوشتن چند جمله از کتاب روان شناسی، تألیف استاد دکتر طریقتی و مطلب نظیر آن به نقل از کتاب ذخیره خوارزمشاهی، تألیف سید اسماعیل جرجانی که به زبان پارسی نهصد سال پیش تألیف شده است، مبادرت می ورزیم.
استاد دکتر طریقتی می نویسد:
رابطه روان شناسی با پزشکی: درگیری و اشتغال روزافزونی که دانشجوی پزشکی در حین تحصیل با علوم لابراتواری پیدا می کند، سبب می شود توجه وی از این مسئله، که بیمار یک انسان است، منحرف گردد و بیشتر با این گونه آموزش ها، بدن انسان را به صورت یک ماشین فعال بشناسد. حتی در روان پزشکی هم، اغلب به مسائل جسمانی به عنوان عامل بیماری و به معالجات دارویی توجه شده است. خوشبختانه در دهه های گذشته اهمیت روان شناسی و رابطه آن با پزشکی بیشتر شناخته شده به طوری که در برنامه های دانشکده های پزشکی جای خاصی یافته و با شناخت بیشتری که در زمینه طب روان تنی حاصل گردیده توجه به روان شناسی و روان پزشکی بیشتر گردیده است. هر بیماری جسمانی در افراد به هر اندازه که از نظر روانی سالم باشند نه تنها باعث واکنش های روانی ثانوی می شود، بلکه در وضع روانی افراد خانواده بیمار هم اثر می گذارد و اگر هر آینه بیماری در مرحله ای باشد که شخص مبتلا مجبور به بستری شدن در بیمارستان گردد، واکنش های روانی وی که ناشی از جدایی از خانواده و نرفتن سرکار و عوارض بیماری است باعث استرس و تنش های بیشتری می گردد. هنگامی که این واکنش های روانی پیدا شد بدون شک حالات هیجانی و عاطفی بیمار تغییر خواهد کرد و به طور ثانوی در شرایط جسمانی و اصل بیماری تأثیر خواهد گذاشت که نتیجه اش طولانی شدن مدت بیماری یا وخیم شدن حال جسمانی شخص است. پیدایش این حالت در برقراری رابطه بین پزشک و بیمار، و پزشک و بستگان بیمار اثر نامطلوب می گذارد و اگر پزشک به این تغییرات روانی توجه نکند بی تردید در معالجه بیمار و رابطه با او و بستگانش دچار اشکال خواهد شد. اغلب دیده می شود بیماری به راحتی و به سرعت از یک ناراحتی عفونی بهبود می یابد و بیمار دیگر با ناراحتی و درد جسمانی مشابه دیرتر به معالجه پاسخ می دهد و ایجاد عوارض و مشکلات زیاد می کند که در یافتن علت نباید فقط تفاوت جسمانی انسان ها را مؤثر دانست زیرا ثابت شده، چنان که پزشک با آگاهی دانش روان شناسی عوامل روانی را دقیقاً مطالعه کند، علت را غیر از عوامل جسمانی در عوامل روانی افراد نیز خواهد یافت.
اکنون باید گفت که آن چه را که دنیای متمدن مغرب زمین، در چند دهه اخیر به آن پی برده است، از هزاران سال پیش پزشکان قدیم به آن اهمیت داده و عمل می کرده اند، حتی در بیماری های حاد عفونی، چنان که در جزء دوم از گفتار سوم از کتاب پنجم ذخیره خوارزمشاهی که مربوط به درمان بیماری های عفونی است، ده شرط برای درمان این بیماری ها قائل بوده اند که یکی هم عامل روانی برای تقویت روحی بیماران بوده است و می نویسد:
و از تدبیرهای صواب که اندر نگاه داشتن قوت باید کرد شاد داشتن بیمار است و مرادهای او دادن و رضای او جستن و او را از هوایی موافق تر از جایی به جای خوش آوردن و دوستان او را پیش او حاضر داشتن و به خبرهای خوش و امیدواری ها بشارت دادن تا قوت حیوانی و نفسانی بدن قوت همی گیرد.
و در گفتار سوم از کتاب سوم، حالات روانی بیماران  را با عنوان ((اعراض نفسانی)) در شش باب ذکر می کند:
باب نخستین: اندر بیان اعراض نفسانی که چیست و از کجا پدید آید؟
باب دوم: اندر یاد کردن قوت اثر اعراض نفسانی اندر تن مردم.
باب سوم: اندر یاد کردن منفعت و مضرت اعراض نفسانی بر طریق جمله.
باب چهارم: اندر یاد کردن منفعت و مضرت اعراض نفسانی بر طریق تفضیل.
باب پنجم: اندر تدبیر کردن حاصل منفعت آنچه نافع است از اعراض نفسانی و دفع مضرت آنچه مضر است و طبیبان این را ((طب روحانی)) گویند.
باب ششم: اندر آنکه هم چنان که اعراض نفسانی اندر تن اثر کند تن اندر نفس اثر کند.
2-    یک نمونه از روان درمانی در ایران قدیم
در اینجا نمونه ای از روان درمانی که یک پزشک ایرانی، در زمان قدیم انجام داده است، ذکر می شود. شیخ الرئیس ابوعلی سینا در کتاب مبداء و معاد در آخر فصل ((امکان وجود))، بعضی از امور مربوط به روان آدمی را که به ندرت رخ می دهد، نقل می کند و آن اینکه در زمان یکی از پادشاهان سامانی، پزشک حاذق و دانشمندی در خدمت او به سر می برد و آن قدر مقرب درگاه بود که به حرمسرا وارد می شد و نبض بانوان حرم را می گرفت. روزی با پادشاه در حرم نشسته بود، در جایی که هیچ مرد نامحرمی در آنجا نمی توانست حضور داشته باشد، پادشاه خوردنی خواست، کنیزکان خوردنی آوردند. کنیزکی خوان سالار بود سینی طعام از سر برگرفت و خم شد و آن را بر زمین گذاشت و خواست که صاف شود نتوانست و هم چنان خمیده ماند، پادشاه رو به پزشک کرد و گفت که فی المجلس او را درمان باید کرد، پزشک چون به یقین می دانست که در چنین وضعی نمی توان با درمان های دارویی سریعاً نتیجه بگیرد و کنیزک را بهبود بخشد، به روان درمانی متوسل شد و دستور داد چادری را که تمامی صورت و موهای کنیزک را پوشانده بود و ((مقنعه)) نامیده می شد، از سر او برگرفتند، کنیزک سخت خجل شد ولی هیجانی که از این امر در او رخ داد چندان نبود که اثر بخشد، پزشک دستور داد که در حضور مجلسیان  شلوار از پای او پایین بکشند و عورت او را برهنه کنند، کنیزک در لحظه ای که مشغول انجام این امر بودند آن چنان تکان روحی پیدا کرد که مانند یک شوک برقی که به مغز او بدهند اثر کرد و فوراً راست بایستاد و سلامتی خود بازیافت و اگر آن پزشک غیر از این می کرد و چنین نتیجه ای نمی گرفت به یقین از چشم پادشاه می افتاد. این واقعه را احمد ابن علی عروضی سمرقندی، نویسنده چیره دست قرن ششم هجری، در کتاب چهار مقاله چنین آورده است:
شیخ الرئیس حجه الحق، ابوعلی سینا حکایت کرد اندر کتاب مبداء و معاد، در آخر فصل ((امکان وجود امور نادره عن هذه النفس)) همی گوید که به من رسید و بشنودم که حاضر شد طبیبی به مجلس یکی از ملوک سامان و قبول او در آنجا به درجه ای رسید که در حرم شدی و نبض محرمات و مخدرات بگرفتی، روزی با ملک در حرم نشسته بود به جایی که ممکن نبود هیچ نرینه آنجا توانستی رسید، ملک خوردنی خواست، کنیزکان خوردنی آوردند. کنیزکی خوان سالار بود خوان از سر برگرفت و دو تا شد و بر زمین نهاد، خواست که راست شود نتوانست شد، هم چنان بماند، ملک روی به طبیب کرد که در حال او را معالجت باید کرد به هر وجه که باشد و اینجا تدبیر طبیعی را هیچ وجهی نبود و مجالی نداشت به سبب دوری ادویه، روی به تدبیر نفسانی کرد و بفرمود تا مقنعه از سر وی فرو کشند و موی او برهنه کردند تا شرم دارد و حرکتی کند و او را آن حالت مستکره آید که مجامع سر و روی او برهنه باشد. تغیّر نگرفت، دست به شنیع تر از آن برد و بفرمود تا شلوارش فرو کشیدند شرم داشت و حرارتی در باطن او احداث شد و او راست و مستقیم و سلیم بازگشت. اگر طبیب حکیم و قادر نبودی او را این استنباط نبودی و از این معالجت عاجز آمدی و چون عاجز شدی از چشم پادشاه بیفتادی، پس معرفت اشیاء طبیعی و تصور موجودات طبیعی از این باب است و هو اعلم.