1- خواص شاه تره

به طوری که قبلاً گفتیم و در این کتاب نیز مندرج است در اروپا فوماریا افیسینالیس این قسمت از کتاب گیاهان دارویی می بینیم که آنچه درباره خواص درمانی فوماریا افیسینالیس شرح داده شد در کتاب تحفه المؤمنین نیز عیناً مورد خواص شاه تره ایران بیان شده است که در جدول آورده می شود.

جدول مقایسه خواص دارویی فورماریا افیسینالیس مندرج در کتاب گیاهان دارویی با خواص دارویی فوماریا پارویفلورا (شاه تره) مندرج در تحفه المؤمنین

چنان که در جدول می بینیم، همان ده خاصیتی که در کتاب تحفه، برای شاه تره ذکر کرده اند، دانشمندان اروپا نیز بدون کم و زیاد برای فوماریا افیسینالیس بیان داشته اند و از اینجا چند مطلب برای ما روشن می شود:

1. شاه تره ای که در کشور ما می روید و نام علمی آن فوماریا پارویفلورا است دارای همان خواص فوماریا افیسینالیس است که در کشورهای اروپا مصرف می شود.
2. این خواص را دانشمندان اروپا کشف نکرده اند؛ بلکه از کتاب های قدیم ایران گرفته شده است. نه تنها خواص شاه تره بلکه خواص درمانی همه گیاهان دارویی را نیز از پزشکان ایران فرا گرفته اند (به استثنای معدودی از آن ها که در ایران نبوده است)، ولی تبلیغات صد ساله اخیر دنیا برای بزرگداشت اروپا از یک طرف و سم پاشی ها و زهر پراکنی های همه جانبه برای عاطل و باطل جلوه دادن معتقدات قدما از طرف دیگر، چنان چشم و گوش ها را بسته و نیروهای فکری دانشمندان ما را مسخر کرده است که خیال می کنند هرچه ما داریم از اروپا داریم حال آنکه حداقل در مورد طب گیاهی هرچه اروپا دارد از ما دارد.

در بین دانشمندان و محققان بزرگ و خاورشناسان و استادان تاریخ علوم، گاه گاهی کسانی نظیر گوستاولوبون، مستشرق معروف و جرج سارتن استاد تاریخ علوم در دانشگاه هاروارد آمریکا پیدا می شوند که به این معنی اعتراف کنند. ما نیز به سهولت می توانیم چنین مدعایی را به اثبات برسانیم. پزشکان و داروسازانی که کتاب هایی مانند گیاهان دارویی را مطالعه می کنند که امروزه در ایران یا اروپا به چاپ می رسد، تصور می کنند خواص درمانی این گیاهان به تازگی کشف شده است و همه آن ها را نیز حتماً و قطعاً دانشمندان اروپا کشف کرده اند.

برای رفع شبهه نگارنده این سطور یک کتاب به زبان فرانسه را که 84 سال پیش یعنی در سال 1883 میلادی چاپ شده است در معرض قضاوت خوانندگان قرار می دهد و آن مجموعه بزرگ دایره المعارف علوم پزشکی است در صد مجلد. در جلد 42 با عنوان فومتر بحث خیلی مفصلی کرده که البته درج همه مطالب آن از حوصله این مقاله خارج است. جمله ای که خوانندگان باید بدانند این است که می نویسد:

از تیره شاه تره نوعی که معمولاً در طب مصرف می شود، فوماریا افیسینالیس است.

عیناً همان که امروز نیز در کتاب گیاهان دارویی ذکر شده است. سپس می نویسد:

ولی گونه های دیگری نیز از قبیل فوماریا پارویفلورا، فوماریا اسپیکاتا، فوماریا وایلانتی، فوماریا کاپرئولاتا، فوماریا مدیا و غیره و غیره گاهی با تفاوت به جای فوماریا افیسینالیس مصرف می شود با وجود آنکه از حیث خواص درمانی کاملاً با یکدیگر مشابه نیستند.

توجه فرمودید که این طبقه بندی ها و نامگذاری ها که امروزه ما در کتاب های می بینیم، متعلق به امروز و دیروز نیست و در کتاب های خیلی قدیمی هم عیناً دیده می شود، البته این طبقه بندی ها و نامگذاری ها از طرف دانشمندان قدیم اروپا انجام شده و در کتب پزشکی و داروسازی قدیم ایران وجود ندارد.

آن گاه همین دایره المعارف پزشکی، همه خواص درمانی شاه تره را که امروز در کتاب های گیاهان دارویی نوشته شده، ذکر کرده است و جز این هم نمی تواند باشد حتی اگر به کتب 200 سال و 300 سال پیش اروپا هم مراجعه می کردیم، همه این خواص را در آن ها می دیدیم زیرا ریشه همه این معلومات به ابن سینا می رسد که در قرون وسطی دانشمندان اروپا از کتاب قانون ترجمه کرده اند. البته ما نمی گوییم ابن سینا کاشف همه این خواص بوده زیرا حداقل دو هزار سال پیش از ابن سینا، علم طب مدون بوده است و پزشکان خیلی قدیم از خواص درمان بخش گیاهان دارویی اطلاع داشته اند. ولی ابن سینا اکتشافات بسیاری در اغلب گیاهان دارویی از جمله در شاه تره دارد، چنان که در همین دایره المعارف پزشکی در بحث تاریخی آن پس از اشاره به دیسقوریدوس و جالینوس صریحاً می نویسد که شاه تره از زمان ابن سینا اهمیت پیدا کرده است البته ما منکر نیستیم که با پیشرفت علوم در اروپا مخصوصاً بیوشیمی در قرن اخیر توانسته اند مواد مؤثر گیاهان دارویی را استخراج کنند.

امروزه ما می دانیم که شاه تره دارای مواد رزینی، املاح معدنی مختلف (مخصوصاً نیترات دو پتاس)، یک ماده تلخ قابل استخراج، کلریت رین، یک اسید آلی قابل تبلور موسوم به اسید فوماریک و هفت آلکالوئید است که یکی از آن ها فومارین یا پروتوپین نام دارد. البته هیچ کدام از آن ها در کتب قدیم دیده نمی شود. در عین حال، هیچ یک از این ها نیز چیزی بر معلومات ما از نظر خواص درمانی، افزون بر آنچه در کتب طبی قدیم ایران وجود دارد نمی افزاید.

عید فرا می رسد، ما به عنوان عیدی سنت قدیمی ایرانیان را برای حفظ سلامتی سالیانه شان بیان می کنیم ایرانیانی که عمر طولانی داشتند و زندگی را به خوشی و سعادت می گذراندند و برای داشتن چنین زندگی در اول بهار مدت بیست روز سلامت بدن خود را با خوردن کاسنی و شاه تره برای مدت یک سال تضمین می کردند.